.webp){kind=icon}
Energetska kriza u Evropi 2021/2022. godine pokazala je sve slabosti elektroenergetskih sistema (EES) u zemljama Zapadnog Balkana (ZB): a) mala pouzdanost u radu zastarjelih termoblokova, b) nedovoljna proizvodnja i/ili loš kvalitet uglja za EES, c) prevelika zavisnost od proizvodnje iz hidroelektrana, koja znatno zavisi od hidrologije i d) općenito, odgađanje provođenja energetske tranzicije.
Stoga su posljedice energetske krize, koja se "prelila" iz Evropske unije (EU) na regiju, za većinu zemalja ZB bile drastične, posebno za javne elektroprivrede (npr. gubici u poslovanju Elektroprivrede Srbije u 2022. godini su iznosili 640 miliona aura). Evropska komisija, evropske vlade i vlade u zemljama ZB su nakon krize počele da preispituju strategije daljnjeg razvoja EES s fokusom na sigurnost snabdijevanja.
Koncept sigurnosti snabdijevanja u EU će se bazirati na ubrzanoj dekarbonizaciji, posebno EES. Strateški pravci vođenja procesa energetske tranzicije nakon krize u EU su predstavljeni u REPowerEU planu, koji je usvojen 2022. godine. Dekarbonizacija EES podrazumijeva organizovanu zamjenu proizvodnje električne energije iz termoelektrana s proizvodnjom iz obnovljivih izvora energije (OIE). U EU ovaj proces se koordinira primjenom šeme "ograniči i trguj" (EU Emission Trading System - ETS).
Mirza Kušljugić/Reset.ba
U cilju zaštite evropske industrije, koja primjenjuje ETS sistem, od uvoza proizvoda visokoenergetskog sadržaja iz zemalja koje nemaju uveden sistem oporezivanja emisija CO2, od 2023. godine uvodi se poseban mehanizam CBAM (Carbon Border Adjustement Mechanism). Pri tome se sigurnost snabdijevanja zasniva na optimalnom miksu proizvodnih kapaciteta OIE. Naime, proizvodnje iz OIE (iz sunčeve i energije vjetra kao i iz hidroenergije) su komplementarne, što znači da se optimalnim miksom OIE postižu u toku tranzicije najbolje performanse EES s aspekta sigurnosti snabdijevanja. U EU se koordinacija izgradnje OIE (po pojedinim tehnologijama i lokacijama) realizuje organizacijom aukcija za veće kapacitete i podsticajima za manje kapacitete (npr. alokacijom kvota i podsticajima za decentralizovanu proizvodnju).
Bez jasne vizije
Vlade u zemljama ZB nemaju jasnu viziju dekarbonizacije EES niti na sistematičan način upravljaju procesom energetske tranzicije. Energetske politike se često mijenjaju, a unutar zemalja ne postoji politički konsenzus u vezi s provođenjem energetske tranzicije. Sve zemlje znatno kasne u ispunjavanje obaveza koje su preuzele na osnovu odluka Energetske zajednice. Sigurnost snabdijevanja se i dalje zasniva na proizvodnji iz termoelektrana i na tzv. konceptu "nacionalne nezavisnosti". Regionalna koordinacija planova dekarbonizacije ne postoji. Općenito, ni u jednoj zemlji ZB ne postoji jasan koncept oporezivanja emisija CO2, a uvođenje ETS se razmatra uglavnom s aspekta prolongiranja primjene mehanizma CBAM.
Proces napuštanja korištenja uglja u EES se stalno prolongira pod izgovorom održavanja sigurnosti snabdijevanja. Stoga ne postoji jasan koncept zatvaranja rudnika uglja niti planovi za pravičnu tranziciju – socioekonomsko restrukturiranje regija koje znatno zavise od eksploatacije i korištenja uglja. Također, i pored usvojenih nacionalnih ciljeva dekarbonizacije (na Ministarskom vijeću Energetske zajednice u 2022. godini) još uvijek nisu usvojeni Nacionalni energetski i klimatski planovi (NECP), niti postoji koncept koordinacije izgradnje kapaciteta OIE po pojedinim tehnologijama i lokacijama. Elektroprivrede koje su najveći snabdjevači u zemljama ZB općenito nisu spremne za vlastitu tranziciju.
Kratkoročni ciljevi
Dakle, energetske politike u zemljama ZB su haotične i bazirane na kratkoročnim, uglavnom političkim, ciljevima. Na ovakvim politikama nije moguće upravljati dugoročnim procesom dekarbonizacije EES, posebno koordiniranom izgradnjom OIE. Neuređeno regulatorno okruženje za izgradnju OIE (npr. izostanak aukcija) rezultiralo je neorganizovanim razvojem projekata obnovljive energije.
EPS
U protekloj godini posebno je izražen stihijski razvoj komercijalnih projekata solarnih elektrana, isključivo sa ciljem ostvarivanja ekstra profita, koji je potaknut izuzetno visokim cijenama na berzama u toku 2022. godine. Premda većina ovih projekata neće biti realizovana, njihov haotičan razvoj rezultira zagušenjima u prenosnoj i distributivnoj mreži i općenito prolongira proces izgradnje OIE. Dakle, haotične energetske politike rezultiraju haotičnim procesom dekarbonizacije u regiji ZB. Izlaz iz postojeće situacije je jasno političko opredjeljenje za dekarbonizaciju EES i koordinirana energetska tranzicija na regionalnom nivou.
Regiji je hitno potreban REPowerWB plan. U suprotnom, zemlje ZB se neće priključiti realizaciji strateškog cilja EU - dostizanja klimatske neutralnosti u Evropi do 2050. godine.
Mirza Kušljugić je energetski ekspert, univerzitetski profesor i predsjednik Upravnog odbora ReSET-a.
Sadržaj, stavovi i mišljenja izneseni u komentarima objavljenim na Bloomberg Adriji pripadaju autoru i ne predstavljaju nužno stavove uredništva Bloomberg Adrije.
