.webp){kind=icon}
Historija je odlična učiteljica, zato smo u svjetlu aktuelne energetske krize i najiščekivanije recesije posljednje decenije za drugo izdanje Bloomberg Businessweek Adria provjerili kako su se s krizom suočili najiskusniji – kompanije sa stoljetnom historijom. Hronologija događaja posljednjih sto godina otkriva kako kriza nije manjkalo. Potražili smo najveće kompanije s najdužom tradicijom poslovanja u Adria regiji.
U Bosni i Hercegovini postoji najmanje 15 kompanija sa stoljetnom tradicijom, među kojima su proizvođači mineralne vode Sarajevski kiseljak, Sarajevska pivara i Banjalučka pivara, vinarija Carski vinogradi, proizvođač soli Solana iz Tuzle, pekarska kompanija Klas, proizvođač mlijeka i mliječnih prerađevina Mljekara Livno itd.
Pročitaj više: Stogodišnji velikani regije: Kako su prebrodili turbulencije
Jedna od kompanija koja je bila ključna za prehranu Sarajlija tokom svih turbulencija u ovih više od 100 godina bila je kompanija Klas.
"Klas je od svog osnivanja do 2015. godine proizveo 6.732.140 tona hrane, koja bi, kad bi se utovarila u Mercedesove šlepere nosivosti 24 tone, formirala konvoj od 280.130 šlepera koji bi Zemlju dužinom Ekvadora opasao 100 puta", za Bloomberg Adriju počinje priču Alija Šabanović, penzionisani uposlenik Klasa koji je u ovoj kompaniji proveo skoro 50 godina.
Licencirane fotografije Klas
Šabanović se u Klas zaposlio 1970. godine, a do penzionisanja 2009. godine radio je na raznim pozicijama, od magacionera dok je još bio student do direktora. Iako je u međuvremenu obavljao i neke političke funkcije, pa čak iako su mu nudili pozicije u drugim kompanijama sa znatno većom platom, Šabanović se uvijek vraćao Klasu.
"U to vrijeme mi smo voljeli kompaniju u kojoj radimo. Za mene, kao i ostale uposlenike koji su odlazili privremeno u druge kompanije, hljeb je bio nešto sveto. Zato smo mu se uvijek vraćali", kaže Šabanović.
Svoje iskustvo i ljubav prema Klasu Šabanović je pretočio u monografiju pod nazivom "115 godina Klasa - Kratka historija mlinarstva i pekarstva u BiH", koja je promovirana 2017. godine.
Tu historiju je podijelio s nama, trudeći se da bude što sažetiji, a da ne ispusti ono najbitnije u 120 godina dugoj historiji ove kompanije. Kako kaže, još za vrijeme vladavine Osmanskog carstva evidentirano je da u Sarajevu ima 176 vodenica za mljevenje žita. Za vrijeme vladavine Austro-Ugarske u BiH su postojala dva mlina, jedan u Brčkom, a drugi u Trapistima kod Foče. Godine 1902. grupa uglednih sarajevskih ljudi pokreće inicijativu da se sagradi moderni mlin, te se ova godina uzima kao godina osnivanja Klasa.
Šest godina kasnije formiran je Paromlin na valjke - dioničarsko društvo. Dioničarska glavnica je iznosila 75.000 kruna. Godine 1910. Paromlin na valjke d.d. je zvanično počeo raditi, a posjedovao je poslovnu zgradu sa četiri sprata, silos, automatske uređaje, strojarnicu s parnom mašinom, kotlovnicu s dva velika kotla, stolarsku radionicu, industrijsku prugu, kuću za činovnike i 10 radničkih stanova. Godišnja proizvodnja iznosila je više od 1.000 vagona.
Licencirane fotografije Klas
"Odmah je imao dosta problema. To je bilo u okviru Austro-Ugarske monarhije, pa su mlinovi iz monarhije imali povlašteni položaj, tako da sarajevski Paromlin nije mogao da im konkuriše. Do Drugog svjetskog rata samljeo je oko 150.000 tona žitarica", kaže Šabanović.
Tokom Prvog svjetskog rata Paromlin je proizvodio brašno, a zbog teške ekonomske situacije prodajne cijene i potrošnja po stanovniku bile su strogo kontrolisane.
Nakon završetka Prvog svjetskog rata i uspostavljanja Kraljevine Jugoslavije većinu opreme je razmontirao i odnio u Mađarsku tada većinski dioničar Peštanski mlin-Viktorija. Ipak, sarajevski Paromlin nastavlja rad te je bio jedan od 30 najvećih mlinova u tadašnjoj državi koji je zajednički nabavljao pšenicu iz inozemstva.
Licencirane fotografije Klas
Tokom Drugog svjetskog rata kapaciteti mlina su radili privremeno i ograničeno. Tadašnja vlast ograničila je snabdijevanje građana hranom, te je bilo određeno da svaki stanovnik Sarajeva može dobiti 150 grama hljeba i 110 grama brašna dnevno.
Nakon Drugog svjetskog rata sve vodenice i mlinovi su nacionalizovani, a 1947. godine pogoni Paromlina su rekonstruisani i modernizovani, izgrađen je silos koji je mogao primiti šest vagona žita te se osniva Gradsko mlinsko preduzeće Mlinar. Iste godine od niza malih nacionalizovanih pekara formira se Gradsko preduzeće Pekar za potrebe proizvodnje hljeba.
"Godine 1951. ova dva preduzeća se ujedinjuju, a nakon toga pripajaju i tvornicu tjestenine te postaju preduzeće mlinarstva i tjestenine pod nazivom 6. april, koje će 1955. prerasti u Žitopromet, a kasnije Klas", kaže Šabanović.
U svom sastavu Žitopromet je imao Velepekaru, industriju hljeba i peciva, te fabriku za proizvodnju tjestenine Bosanka. Također je formirana laboratorija za ispitivanje kvaliteta žitarica i brašna, te hljeba pečenog u Velepekari.
"Tada je Žitopromet upošljavao 158 radnika te imao dva mlina - jedan u Paromlinskoj ulici u sarajevskom naselju Čengić Vila, a drugi na Skenderiji", kaže Šabanović.
Prosječna godišnja meljava od 1955. do 1966. iznosila je 53.000 tona. Od tada kreće ekspanzija ove kompanije kako kroz širenje proizvodnih kapaciteta tako i prodajnih mreža.
"To je tada bila jedna od najvećih pekara u Jugoslaviji, koja je dnevno proizvodila 36.000 kilograma hljeba, što im je omogućilo daljnja ulaganja u razvoj, tako da se 1969. godine grade nove proizvodne linije, a kapacitet se povećava na 85 tona hljeba dnevno", ističe Šabanović.
Sedamdesetih godina osnivaju se tvornica tjestenine Sarajka i prva tvornica kolača u BiH pod nazivom Sarko.
Licencirane fotografije Klas
"U tom periodu pokrenute su aktivnosti da se sve poljoprivredno-prehrambene fabrike udruže u jedno preduzeće pod nazivom UPI Sarajevo, a u čijem je sastavu pored Žitoprometa bilo 400 fabrika ili oura, kako su se tada zvali. UPI je upošljavao 36.000 osoba", kaže Šabanović.
Sve do raspada Jugoslavije i početka rata u BiH 1992. godine kontinuirano su se širili proizvodni kapaciteti, kao i asortiman proizvoda. Šabanović ističe da su upravo kasne 1970-e i 1980-e bile najljepši period za uposlenike Klasa.
"Klas je uvijek ulagao u kvalitet proizvoda i tražio tehnološka rješenja u kojima čovjek nije imao dodira ni sa pšenicom, ni s brašnom, niti gotovim proizvodima. Jedino kad se hljeb ispeče, onda se uzima rukavicama i stavlja u gajbu", kaže Šabanović te dodaje: Upravo je to bio ključ uspjeha Klasa koji je kontinuirano uzimao najbolje od Zapada i Istoka".
Od Drugog svjetskog rata do 1992. godine Klas je ostvario proizvodnju od 4,8 miliona tona. Bio je najveći proizvođač mlinskih, pekarskih, konditorskih proizvoda i tjestenine u BiH. Nalazio se među najvećim proizvođačima u Jugoslaviji, a spadao je i u red velikih evropskih proizvođača kada je riječ o ovoj djelatnosti.
Raspad Jugoslavije donosi nove turbulencije. Period od 1992. do 1995. godine bio je najteži za ovu kompaniju koja će biti ključna za prehranu Sarajlija tokom rata. Ipak, s druge strane ovo je bio i period najveće inovativnosti njenih uposlenika koji su improvizacijama uspjeli održati proizvodnju tokom četiri godine rata.
Početkom 1992. prekidaju se sve veze s poslovnim jedinicama izvan matične lokacije, a dugogodišnji partneri iz SFRJ prekidaju sve poslovne veze i odbijaju realizaciju postojećih ugovora. Četiri kompanije koje su tada poslovale na prostoru Sarajeva - Žitopromet, Velepekara, Sarko i Sarajka ujedinjuju se u jednu kompaniju pod nazivom Klas.
Početak rata značio je i da se obustavlja opskrba gorivom, strujom, vodom i plinom. Ipak, kompanija je rat dočekala sa zalihama od 34,2 hiljade tona pšenice, kao i raznim drugim vrstama robe.
Nedostatak vode riješen je redovnim noćnim dopremanjem cisternama iz Sarajevske pivare. Kasnije je Sarajevska pivara za potrebe Klasa, a u nedostatku pekarskog kvasca, proizvodila pivski kvasac za proizvodnju hljeba. Čitav rad se racionalizira posebno kada je riječ o upotrebi energenata. Iako je Klas imao vlastite zalihe, njih ubrzo nestaje.
"Do rata je Velepekara radila isključivo na tečna goriva. Tada su se po gradu sakupljala sva raspoloživa goriva. U augustu 1992. traže se druga rješenja tako da je do oktobra jedna linija Velepekare osposobljena za rad na zemni gas", kaže Šabanović.
Licencirane fotografije Klas
Jedan od najtežih udara na ovu kompaniju desio se u oktobru 1992. godine kada su četiri tenkovske granate pogodile mlin "tačno u srce", kako to opisuje Šabanović. Pogođen je prostor ispod betonsko-armirane ploče koja se nalazi iznad silosa za brašno.
"Većina opreme je uništena, a mlin izbačen iz funkcije. Tada počinje rekonstrukcija mlina koja uključuje saradnju stručnjaka i uzimanje opreme iz drugih kompanija, kao i improvizaciju i umijeće svih njih, te se mlin za malo više od šest mjeseci ponovo stavlja u funkciju, što bi bio veliki uspjeh tokom mirnodopskog perioda, a pogotovo u ratnim uslovima", prisjeća se Šabanović.
Problemi nedostatka struje su rješavani sakupljanjem agregata iz ostalih kompanija po Sarajevu, međutim, loše i nekvalitetno gorivo dovodilo je do stalnih zastoja u radu agregata, što je otežavalo proizvodnju. Početkom 1993. doveden je zemni gas i za još dvije proizvodne linije, a gorionici se obezbjeđuju sakupljanjem po gradu.
Unatoč teškim uslovima, Klas je sa svojih stotinjak uposlenika koji su redovno dolazili na posao, od 1992. do početka 1997. ukupno proizveo 131,2 miliona komada hljeba, 8.496 tona tjestenine, 54.500 tona brašna, 3.716 tona peciva i ostalih pekarskih proizvoda te konditorskih proizvoda 1.515 tona.
Licencirane fotografije Klas
Nakon završetka rata Uprava Klasa i uposlenici ulažu napore u remont i obnovu ratom oštećene opreme i traženje načina za nastavak razvoja i uvođenja novih visokotehnoloških rješenja proizvodnje. Na posao se vraća 200 prijeratnih uposlenika, zapošljavaju se novi te se raznim projektima uspijeva stabilizirati proizvodnja u Klasu. Godine 1997. Klas je imao 827 radnika.
Potpuna rekonstrukcija mlina je završena 2002. godine te je tada bio u tehničkom i tehnološkom smislu najsavremeniji u Evropi. Također, Klas širi svoju djelatnost i na saradnju s uzgajivačima jagodičastog voća te njegovu preradu i izvoz. Iste godine Klas je izlistan na Sarajevskoj berzi.
Godine 2014. Klas je kupila bosanskohercegovačka grupa iz Jelaha pod imenom AS Group (danas AS Holding). Ova organizacija koja se bavi trgovinom i proizvodnjom prehrambenih proizvoda i tekstila tada je kupila 43 posto dionica tvornice Klas. Danas AS Holding posjeduje 93,6 posto dionica Klasa.
